به گزارش خبرنگار اجتماعی پایگاه خبری تاج من، محتوای کتاب‌های درسی از ابعاد مختلف همچون دشواری متون، حجم و چگالی بالا و مهمتر از همه، غیرکاربردی بودن مطالب برای زندگی حال و آینده دانش‌آموزان، سال‌هاست به عنوان نقطه ضعف بر پیشانی نظام آموزشی کشور ثبت شده است.

حجم سنگین و حتی غیرکابردی بودن محتوای دروس ارائه شده توسط مدارس، صدای بسیاری از خانواده‌ها و دانش‌آموزان را درآورده است؛ برخی خانواده‌ها به دلیل دشواری، چگالی بالا و تمرینات محدود کتاب‌های درسی به سراغ کتاب‌های کمک‌درسی می‌روند.

پژوهشگاه مطالعات وزارت آموزش و پرورش نیز در پژوهشی که به تازگی درباره حجم زیاد کتاب‌های درسی دانش‌آموزان ایران انجام داده است، فقط در یک نمونه و برای کتاب علوم دوره نخست ابتدایی اعلام کرده است: برنامه درسی علوم تجربی دوره نخست ابتدایی ایران به لحاظ حجم، محتوا، چگالی و مطالبی که باید به دانش‌آموزان آموزش داده شود دو تا 10 برابر سایر کشورهاست! این نتایج نشان می‌دهد در حوزه کتاب‌های درسی، شرایط خوبی نداریم.

هم‌اکنون ساز تغییرات کتاب‌های درسی و برداشتن بار سنگین برنامه درسی غیرکاربردی از دوش دانش‌آموزان کوک شده است و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به عنوان متولی اصلی در حوزه تألیف کتاب‌های درسی برنامه‌هایی را در این رابطه آغاز کرده است.

با این حال، تغییرات کتاب‌های درسی و تغییر محتوای کتابهای درسی با چه ساز و کارهایی باید عملیاتی شود تا در نهایت بتوان تغییرات مشهودی را در حوزه برنامه درسی مدارس کشور شاهد بود، از سوی دیگر آیا برای تالیف کتاب‌های درسی به شرکای جدید دیگری در کنار سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی نیاز است؟

برای پاسخ به این سؤالات و اطلاع از تغییرات کتاب‌های درسی در محورهایی همچون کم کردن از حجم و چگالی کتب، هماهنگ کردن محتوای برخی دروس با توان یادگیری دانش آموزان، توجه به نیازهای حال و آینده دانش آموزان به عنوان مخاطبان اصلی وزارت آموزش و پرورش در تألیف کتاب‌های درسی میزبان "حجت‌الاسلام علی لطیفی" رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در پایگاه خبری تاج من بودیم.

حجت‌الاسلام لطیفی در گفت‌وگوی خود با تسنیم با تأکید بر ضرورت تغییر عناوین و ساعات برنامه درسی ارائه شده در مدارس، متذکر شد: برای سال تحصیلی آینده برخی اقدامات را متناسب با مقدورات فعلی انجام خواهیم داد اما اقدامات بنیادی و اساسی از سال 1403 خواهد بود.

بر این اساس و در نخستین گام برای سال تحصیلی آینده، محتوای "سواد رسانه‌ای" به کتاب‌های درسی مختلف اضافه خواهد شد و هم‌‌اکنون کارگروهی از فعالان سواد رسانه‌ای در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تشکیل شده که ماموریت آنها بررسی کتب درسی است.

در ادامه مشروح بخش نخست این گفت‌وگو را می‌خوانید:

تسنیم: مدت‌هاست که موضوع توانمندسازی نسل جوان و نوجوان در عرصه سواد رسانه‌ای به عنوان یک ضرورت مطرح می‌شود، اتفاقات اخیر در کشور نیز نشان داد، دانش‌آموزان در تشخیص اخبار درست و نادرست با چالش‌هایی مواجه هستند. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در عرصه توانمندسازی دانش‌آموزان در بحث سواد رسانه‌ای چه برنامه‌هایی در دست اجرا دارد؟

برای سال تحصیلی آینده برخی اقدامات را متناسب با مقدورات فعلی انجام خواهیم داد اما اقدامی بنیادی و اساسی نیست؛ بر این اساس محتوای سواد رسانه‌ای به کتاب‌های درسی مختلف اضافه خواهد شد.

کارگروهی از فعالان سواد رسانه‌ای در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تشکیل شده که ماموریت آنها بررسی کتب درسی است. این کارگروه پیشنهادات مطرح شده را در شورای تالیف و گروه‌های درسی مطرح می‌کند و در صورتی که با بافت کتاب درسی هماهنگ باشد به کتاب‌های درسی اضافه خواهد شد؛ این مهمترین اقدام در پروژه بهسازی کتاب‌های درسی است.

آموزش سواد رسانه‌ای در فضای کارگاهی

در برنامه‌ریزی میان‌مدت و در قالب تحول عناوین دروس در نظر داریم دوره‌های آموزشی مناسبی را برای معلمان و دانش‌آموزان به صورت فعالیت‌های کارگاهی برگزار کنیم چرا که آموزش سواد رسانه‌ای هنگامی مفید است که در فضای کارگاهی ارائه شود.

معتقدم کتاب درسی مهمترین وسیله برای افزایش سطح سواد رسانه‌ای نیست و باید از ظرفیت‌های پرورشی نیز استفاده شود.

هم‌اکنون کتاب سواد رسانه‌ای در پایه‌های دهم و یازدهم ارائه می‌شود و جزو دروس انتخابی است، برای سال 1401 مقداری ویرایش در این کتاب اعمال و مباحث به‌روز شد اما برای سال 1402 تمرکز فقط بر کتاب سواد رسانه نیست بلکه از ظرفیت سایر کتاب‌های درسی استفاده خواهیم کرد. سواد رسانه‌ای جزو شایستگی‌های مشترک است که ناظر به یک موضوع درسی خاص نیست.

نظرات خود درباره کتاب‌های درسی را چگونه اعلام و ثبت کنید؟

البته فعلاً نمی‌توانیم کتاب درسی جدیدی را به مجموعه کتاب‌های درسی اضافه کنیم چرا که عناوین و ساعات دروس مصوب شورای عالی آموزش و پرورش است و نمی‌توان عنوانی را حذف یا اضافه کرد.

تقاضا برای جابه‌جایی دروس در پایه‌ها

هم‌اکنون تقاضای بسیاری برای جا‌به‌جایی دروس و کتاب‌ها از یک پایه به پایه دیگر مطرح است اما ساعات و عناوین دروس مصوب شورای عالی آموزش و پرورش است و از یک منطق هم پیروی می‌کند که نمی‌توان آن را به هم زد! بنابراین برای سال تحصیلی آینده کتاب درسی جدید نداریم.

تسنیم: این موضوع که سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی نمی‌تواند برای جابه‌جایی کتاب‌های درسی یا حذف و اضافه کردن کتاب‌های درسی جدید راساً اقدام کند، آیا این امر، دست شما را نبسته و مانع از فعالیت موثر سازمان شما نیست؟

هم‌اکنون جدول عناوین و ساعات دروس مصوب سال 91 به بعد است که در آن ایام، سند تحول بنیادین و برنامه درسی مصوب شده بود. تغییر برنامه درسی به عوامل مختلف بستگی دارد اما به صورت کلی در بازه زمانی 5 یا 10 ساله انتظار تغییر عناوین درسی را داریم.

تحولی که در دروس ایجاد نشد!

پس از تصویب سند تحول بنیادین، اجرای برنامه درسی  به انحراف رفت و  پیشنهادات مطرح شده از سوی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی برای تغییر جدول عناوین دروس باعث ایجاد تحول در دروس نشد و در آن مقطع، صرفاً برخی دروس تحولی مانند تفکر و پژوهش، تفکر و سبک زندگی، سواد رسانه‌ای، سلامت و بهداشت اضافه شد.

به دنبال تغییر جدول عناوین و ساعات دروس هستیم

هم‌اکنون در حال مطالعه هستیم تا جدول جدید عناوین دروس را پیشنهاد کنیم البته این کار بسیار سنگین است، اگر بتوانیم تغییر خوبی را در جدول عناوین دروس رقم بزنیم، بخشی از انتظار جامعه برای تحول در محتوای آموزشی محقق می‌شود.

تسنیم: پیشنهاد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی برای تغییر دروس شامل چه مواردی است؟

هم‌اکنون اقدامات سازمان در دو فاز کوتاه‌مدت اصلاحی و میان‌مدت تحولی است البته برنامه اصلی، فاز میان‌مدت است.

در فاز اصلاحی به اصلاح کتاب‌های درسی و برنامه‌های موجود متمرکز هستیم تا بتوانیم پاسخ فوری به احساس نیاز مخاطب بدهیم؛ اقداماتی همچون بهسازی کتاب‌های درسی یا نصب QRکد بر روی برخی از کتب متمرکز بر اصلاح است.

از سوی دیگر هم‌اکنون دوره تغییر کتاب‌های درسی فرا رسیده و بخشی از انتظارات و مطالبات مردم کاملاً به حق است چرا که کتاب‌های درسی، عمر 5 و 10 ساله  دارند و هم‌اکنون دوره تغییر بسیاری از کتاب‌های درسی فرا رسیده است.

4 اقدام تحولی در راه است

بخش جدی‌تر اقدامات مربوط به پروژه تحولی است و در این حوزه، چند اقدام اساسی انجام خواهیم داد از جمله تغییر جدول عناوین و ساعات دروس، بازطراحی دوره متوسطه دوم (هم‌اکنون 5 رشته تحصیلی در دوره متوسطه داریم؛ آیا باید به همین شکل بمانند یا می‌توان برخی از رشته‌ها را با یکدیگر تلفیق کرد؟)

طراحی هویت دوره‌های تحصیلی و برنامه‌ریزی برای شایستگی‌های مشترک از جمله برنامه‌های تحولی است.

شایستگی‌های مشترک فراتر از تمام موضوعات درسی هستند و توانایی و مهارت‌هایی است که دانش‌آموزان باید آنها را کسب کنند مانند اهل تفکر بودن، توانمندی در برقراری ارتباط مناسب، توانایی مدیریت مسائل و مشکلات و...

تسنیم: این مهارت‌ها در کتاب‌های درسی نمی‌گنجد؟

بخشی از این مهارت‌ها مربوط به کتاب‌های درسی است و بخشی از جنس کتاب نیست و جزو برنامه‌ریزی‌های معاونت پرورشی و فعالیت‌های مدرسه قرار می‌گیرد.

کتاب درسی تمام ماجرای آموزش نیست

باید این ذهنیت را تغییر داد که محتوا فقط از طریق کتاب‌های درسی منتقل شود. بسته یادگیری و تربیت شامل مجموعه‌ای از مواد، منابع و ابزارهاست که به تحقق اهداف کمک می‌کند باید توجه داشت که طراحی موقعیت‌های تربیتی در بسیاری از موارد موثر است البته کتاب هم مشارکت دارد اما تمام نقطه‌اتکا نیست.

اقدامات میان‌مدت فازبندی شده و خروجی‌های آن از سال آینده ارائه می‌شود یعنی جدول عناوین دروس عرضه خواهد شد. یکی از نیازهای جدی برای فاز تحولی این است که مدرسه بداند چه انتظاراتی از آن وجود دارد بنابراین بخشی از برنامه‌ها محدود به کتاب‌های درسی نیست و به مجموعه برنامه‌ریزی‌هایی که در مدرسه انجام می‌شود، مربوط است.

همچنین مدرسه فقط به معنای ساعات کلاس درس نیست بلکه باید  فعالیت‌های فوق‌برنامه طراحی شود و حجمی از زمان به آن اختصاص یابد چرا که بسیاری از اهداف آموزشی و تربیتی را نمی‌توان از طریق کتاب‌های درسی محقق کرد و حتی در بسیاری از زمینه‌ها ابزار نارسا برای تحقق اهداف است.

تسنیم: فضایی که اکنون شما ترسیم کردید با هدف توانمندسازی و آموزش مهارت به دانش‌آموزان در ساختار فعلی حاکم بر آموزش و پرورش تا چه اندازه قابل دستیابی است؟ به عنوان مثال آیا در وضعیت فعلی اساساً مدارس و معلمان یا حتی سیستم آموزشی، اعتقادی به آموزش مثلا از طریق بازی در دوره ابتدایی دارند؟

ابتدا باید ذهنیت شکل گرفته درباره کتاب‌های درسی اصلاح شود چرا که کتاب درسی تمام اهداف آموزش و پرورش را محقق نمی‌کند و تنها یک ابزار است.  تصور و ذهنیت شکل گرفته در جامعه این است که کتاب درسی مهمترین عنصر آموزش است البته برای نسل جدید این تصور رنگ باخته است و در محیط مدرسه نیز کتاب درسی فقط به دلیل نمره برایش اهمیت دارد.

به عنوان مثال سواد رسانه‌ای زمانی اثرگذاری دارد که به صورت کارگاهی برگزار شود بنابراین در طراحی جدول عناوین و ساعات دروس باید زمانی را با عنوان فعالیت آزاد به صورت هفتگی در اختیار مدارس قرار دهیم و چارچوب را تعیین کنیم تا وظایف هر بخش مانند معاونت پرورشی، ابتدایی، متوسطه و سایر نهادها مشخص شود.

هدف ما از این جنس است و انتظار نداریم برای سال اول به‌صورت کامل محقق شود اما  اگر انتظار تحول داریم باید میز را به هم زد.

تسنیم: سؤال ما نیز همین است یعنی به هم زدن میز و قاعده اما معتقدیم مواردی که شما اشاره کردید به هم زدن میز نیست؛ آیا جز این است که به عنوان مثال برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلند‌مدت یا تغییر جدول عناوین و ساعات دروس همگی جزو وظایف عادی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی است!

برنامه درسی نقاط اساسی تغییر را ایجاد می‌کند اما مردم انتظار دارند با تغییر کتاب‌های درسی، تحول ایجاد شود اما صرف تغییر کتاب درسی تحول ایجاد نمی‌کند به عنوان مثال کتاب‌های تحولی مانند سلامت، محیط زیست و مدیریت خانواده از این جنس بودند و نسبت به سایر کتاب‌ها نگاه جدید به آموزش ایجاد کردند.

کتاب‌های تحولی همچون سواد رسانه‌ای، تفکر، محیط زیست و... موضوعات متفاوتی را روی میز کلاس‌های درس قرار دادند اما برخی از آنها به خوبی جا نیفتاد با این حال سواد رسانه‌ای نسبت سایر کتاب‌های درسی وضعیت بهتری داشت.

در بحث "کتاب تفکر" تا نگرش‌ها تغییر نکند، اتفاق مثبتی رخ نخواهد داد. تغییر نگرش یعنی اگر معلم می‌خواهد تفکر دانش‌آموز رشد کند باید اجازه گفت‌و‌گو دهد و برای دانش‌آموز پرسش ایجاد کند.

کتاب تفکر تأکید دارد اجازه دهید دانش‌آموز کاوش کند و در این مسیر معلم پرسش طراحی و به سؤالات دانش‌آموز به گونه‌ای پاسخ دهد که پرسش‌های او را تقویت کند و اجازه دهد دانش‌آموز به نتیجه برسد. 

برای تغییر نگرش معلمان نیازمند طراحی یک اکوسیستم هستیم که کتاب درسی بخشی از آن و جزء مهمتر برنامه درسی است. هم‌اکنون ماموریت سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تغییرات برنامه درسی است.

اگر بر تغییر نگرش متمرکز شویم، محور اصلی آن معلم است، سازمان پژوهش متصدی برنامه درسی است و باید آنچه را که معلم برای تغییر نگرش نیاز دارد، فراهم کنیم.

هم‌اکنون آموزش و پرورش از جهت توانمندی معلمان وضعیت  مناسبی ندارد و بخشی از این وضعیت صرفاً متوجه آموزش و پرورش نیست بلکه برآورد وضعیت عمومی جامعه است. اکنون تمرکز ما بر این است با توجه به وضعیت کلی چه برنامه‌ای را طراحی کنیم تا برای معلمان ابزار و محتوای مناسب فراهم شود در عین حال نگاهمان از جنس امتداد وضع موجود نباشد بلکه از سازو کاری استفاده شود که تلنگر تعییر نگرش را بزند.

بررسی پیشنهاد توزیع ساعات دروس به صورت حجمی

یکی از محورهای مدنظر این است که آیا در جدول عناوین دروس می‌توان توزیع ساعات را به گونه‌ای انجام داد که برخی دروس را حجمی در نظر بگیریم، هم‌اکنون توزیع ساعات درسی به‌صورت هفتگی است که در حال بررسی هستیم آیا می‌توان برخی دروس را متراکم ارائه کرد؟ به عنوان مثال به عنوان یک ایده، به جای اینکه آموزش زبان انگلیسی 6 سال به صورت متوالی با حجم اندک زمان باشد در سه سال تحصیلی و با تمرکز بیشتر ارائه شود تا دانش‌آموز بتواند نتیجه بگیرد.

هم‌اکنون اردوها و بازدیدهایی در سطح مدارس برگزار می‌شود اما باید شرایطی را فراهم کرد که این وضعیت ارتقا یابد یعنی ساعات خاصی داشته باشیم تا بخشی از آموزش دانش‌آموزان نه در محیط کلاس درس بلکه در محیط‌های دیگر اتفاق بیفتد.

ادامه دارد...

انتهای پیام/